NOS nieuwsuur

1. Komt er na decennia debatteren dan toch een referendumwet?

   Al tientallen jaren is het voer voor discussie in de politiek, maar dit keer zou het zomaar eens door kunnen gaan: de invoering van een correctief bindend referendum. In de Eerste Kamer lijkt het initiatiefswetsvoorstel vandaag op een ruime meerderheid te kunnen rekenen. Toch is het daarmee nog geen beklonken zaak.

   Een correctief bindend referendum houdt in dat kiezers wetten die al zijn aangenomen alsnog kunnen verwerpen. Omdat het om een grondwetswijziging gaat, moet het wetsvoorstel na de verkiezingen nog een keer door de Eerste en Tweede Kamer. Dan moet er in beide Kamers een tweederde meerderheid zijn.

   Begin dit jaar diende SP-Kamerlid Renske Leijten een voorstel in voor het invoeren van een bindend correctief referendum. Leijten noemde het destijds een versterking van de democratie omdat "een groeiende groep mensen zich niet vertegenwoordigd voelt door de politiek en beleidsmakers". De Tweede Kamer stemde in februari in. Vandaag verdedigde SP-leider Lilian Marijnissen het voorstel in de Eerste Kamer en ook daar lijkt een ruime meerderheid voor te zullen stemmen.

   Paul Bovend'eert, hoogleraar staatsrecht aan de Radboud Universiteit, zegt dat een referendum "een mooie aanvulling kan zijn op de vertegenwoordigende democratie die wij in ons land hebben."

   Net als Leijten denkt Bovend'eert dat een referendum kan bijdragen aan het vertrouwensherstel in de politiek. "Door de burger meer te betrekken bij de overheid en de politiek, krijg je meer vertrouwen. Je kunt kiezers in ieder geval de gelegenheid bieden om wetsvoorstellen, die ze in meerderheid helemaal niet zien zitten, tegen te houden."

   Nacht van Wiegel

   In 1999 kwam de invoering van een correctief referendum heel dichtbij, maar sneuvelde het vanwege de onverwachte tegenstem in de Eerste Kamer van VVD'er Hans Wiegel. Deze gebeurtenis kwam bekend te staan als de 'Nacht van Wiegel' en leidde tot een kabinetscrisis.

   Sindsdien zijn verschillende raadplegende referenda georganiseerd. In 2005 over de Europese Grondwet, in 2016 over het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne en in 2018 over de Inlichtingenwet. In alle gevallen stemde een meerderheid tegen.

   Omdat dit raadgevende referenda waren, hoefde de politiek zich in principe niets aan te trekken van de uitkomst. In het geval van het referendum over de Europese Grondwet deed het kabinet dat wel: het wetsvoorstel werd ingetrokken. Na de andere twee referenda besloten de regeringspartijen de wetsvoorstellen aan te passen om zo - hun inziens - de uitslag toch te respecteren.

   "Dat vond iedereen heel onbevredigend. Terecht", zegt Bovend'eert. "Daarom ligt nu een bindend referendum voor, waarbij de kiezers ook echt het uiteindelijke oordeel vellen over het wetsvoorstel."

   Geen gelopen race

   Van oudsher zijn VVD en CDA tegen het verankeren van een referendum in de grondwet. Andere partijen, zoals PvdA, GroenLinks en D66 veranderden geregeld van mening. "De tweederde meerderheid die nodig is voor een grondwetswijziging is nog nooit echt in beeld geweest", aldus Bovend'eert.

   Ook nu is het nog geen gelopen race, maar omdat het CDA fors minder zetels heeft dan 25 jaar geleden, en partijen als BBB en NSC hebben gezegd vóór het referendum te zijn, lijkt de wetswijziging nu dan toch kans van slagen te hebben.

   Wat mogelijk helpt is dat de SP niets zegt over de precieze invulling, zoals politiek gevoelige zaken als het opkomstpercentage dat gehaald moet worden. In andere wet moet dat in een later stadium regelen.

2. Zonnepanelen fors minder in trek bij huiseigenaren

   Huizenbezitters hebben sinds de zomer veel minder belangstelling voor de aanschaf van zonnepanelen. Installatiebedrijven en de branchevereniging zien een "aanzienlijke terugval" in de vraag, blijkt uit een rondgang van Nieuwsuur.

   Na jaren van extreme groei - mede dankzij een aantrekkelijke subsidieregeling - is er nu voor het eerst sprake van een dip. "Wij zien ongeveer 30 procent minder aanvragen binnenkomen dan de afgelopen jaren", zegt Hans Drijfhout van een middelgroot installatiebedrijf uit Amersfoort. Een collega uit de regio Haaglanden zag de vraag de afgelopen maanden zelfs met 90 procent dalen.

   Brancheorganisatie Holland Solar herkent het beeld. "De terugval is zo aanzienlijk dat wij ons hier zorgen over maken. We vragen ons af: wat is hier aan de hand?" aldus directeur Wijnand van Hooff.

   Marktonderzoekbureau DNE Research kan geen exacte cijfers leveren maar bevestigt dat er plotseling veel minder vraag naar zonnepanelen is. "De eerste helft van 2023 was nog het beste half jaar ooit. Maar sinds de zomer loopt het aantal installaties van zonnepanelen op daken duidelijk terug", zegt onderzoeker Daan Jansen. "Voor het eerst is er sprake van krimp. Vanwege de gunstige eerste helft van dit jaar is er op jaarbasis waarschijnlijk nog wel groei in het aantal zonnepanelen bij particulieren."

   In de afgelopen tien jaar steeg het aantal zonnepanelen in Nederland explosief. Van 2023 zijn nog geen cijfers, maar installateurs en de branchevereniging zien een terugval sinds de zomer.

   Bij Milieu Centraal, dat onafhankelijk advies over duurzaamheid geeft, zien ze op hun website sinds het voorjaar een sterke daling van het aantal bezoekers. Het is een indicatie dat mensen niet meer zo gretig zijn om zonnepanelen aan te schaffen. Volgens Mariken Stolk van Milieu Centraal leidt een combinatie van factoren tot onzekerheid bij de consument.

   Afschaffen salderingsregeling

   Allereerst nam de Tweede Kamer dit voorjaar een wet aan om de salderingsregeling vanaf 2025 af te schaffen. Dankzij die regeling konden panelenbezitters stroom die ze aan het net terug leverden zonder extra kosten later alsnog gebruiken. Die regeling heeft ervoor gezorgd dat veel mensen het aandurfden zonnepanelen te kopen, maar is nu niet meer nodig, vindt de politiek. De wet is nog niet door de Eerste Kamer aangenomen, maar lijkt nu toch al voor de nodige twijfel bij consumenten te zorgen.

   "Als je niet weet wat de terugverdientijd van zonnepanelen is, kan dat leiden tot uitstellen van de aankoop." Dat de energieprijzen enigszins zijn gestabiliseerd na de sterke stijging vorig jaar speelt volgens Stolk ook een rol.

   Stolk denkt verder dat de aankondiging van een terugleverheffing voor stroom van energiebedrijf Vandebron voor de nodige onrust heeft gezorgd. Klanten die per dag meer stroom terugleveren aan het net dan ze verbruiken, moeten daarvoor gaan betalen. Voor een gemiddelde zonnepanelenbezitter gaat het volgens Vandebron om 10 tot 20 euro per maand.

   Hoewel Vandebron vooralsnog het enige energiebedrijf is dat deze kosten apart doorberekent aan de klant, denken meer energieleveranciers na over manieren om consumenten te laten bijdragen aan de extra kosten die energiebedrijven maken door de salderingsregeling.

   Terugverdientijd

   "Financieel gezien zie je dat die terugleverheffing invloed heeft op de terugverdientijd. Dat maakt het voor mensen minder aantrekkelijk." zegt Stolk. Milieu Centraal berekende dat de terugverdientijd voor een gemiddeld huishouden met 10 panelen bij afbouw van de salderingsregeling van 6,5 naar 8 jaar gaat. Als daarnaast de terugleverheffing blijft bestaan, schiet de terugverdientijd omhoog naar 22 jaar.

   Dat laatste is volgens Stolk niet waarschijnlijk, maar die berekening zorgt wel voor de nodige onrust. Tot ongenoegen van installateurs en de branchevereniging. "De aarzeling bij consumenten is absoluut niet gebaseerd op feiten maar op gevoel. Zonnepanelen zijn nog steeds een hele interessante businesscase", zegt Van Hooff van Holland Solar. Hij benadrukt dat de salderingsregeling in stappen wordt afgebouwd en dat de maximale terugverdientijd zeven jaar blijft.

   Huiverig

   Installateur Drijfhout uit Amersfoort: "Mensen zijn gewoon huiverig, wachten met uitgaven terwijl dat helemaal niet hoeft. Zonnepanelen zijn nog steeds een heel renderende investering."

   Mariken Stolk van Milieu Centraal hoopt dat de energietransitie door de dip geen vertraging oploopt: "Een kwart van de huishoudens heeft nu zonnepanelen. Daar moet echt nog veel meer bij. Wij vinden het zelf jammer dat consumenten nu gaan afwachten. "

3. Vanavond op tv: Vraag naar zonnepanelen daalt • Tunesië weigert geld • Enquêtecommissie fraudebeleid

   Dip in zonnepanelenmarkt

   Dankzij een gunstige subsidieregeling groeide Nederland de afgelopen jaren uit tot Europees kampioen zonnepanelen: nergens in de EU liggen per hoofd van de bevolking meer panelen op het dak dan hier.

   De eerste helft van dit jaar beleefde de sector nog het beste halfjaar ooit. Maar sinds de zomer is de klad erin gekomen en lijken huiseigenaren huiverig om zonnepanelen op hun dak te plaatsen. Wat is er aan de hand?

   Wat wil de Tunesische president?

   De Tunesische president Saied weigert de 127 miljoen euro aan te nemen die de EU vorige maand aan het land beloofde. Volgens Tunesië is dit geldbedrag te laag en gaat het in tegen de gemaakte afspraken van de migratiedeal, die een paar maanden geleden werd gesloten om de migratiestroom naar Europa in te perken. Dit zou het eerste geldbedrag zijn dat naar Tunesië overgemaakt zou worden van in totaal een miljard euro.

   Is het besluit van Saied het einde van de migratiedeal, die toch al niet tot de gewenste resultaten lijkt te leiden? Europa-correspondent Saskia Dekkers schuift aan in de studio.

   De lessen van decennia fraudebeleid

   Deze week eindigen de verhoren van de parlementaire enquêtecommissie fraudebeleid. De commissie onderzoekt hoe de overheid de afgelopen decennia met (mogelijke) fraude door burgers omging en hoe het komt dat de dienstverlening aan burgers tekortschoot.

   We blikken terug op de belangrijkste momenten uit de verhoren en maken met politiek duider Arjan Noorlander de balans op. Wat zijn we wijzer geworden over het handelen van de overheid?

   Komt er na decennia debatteren dan toch een referendumwet?

   Al tientallen jaren is het voer voor discussie in de politiek, maar dit keer zou het zomaar eens kunnen lukken: de invoering van een correctief bindend referendum. In de Eerste Kamer lijkt het initiatiefswetsvoorstel vandaag op een ruime meerderheid te kunnen rekenen. Toch is het daarmee nog geen beklonken zaak.

   Omdat het om een grondwetswijziging gaat, moet een tweederde meerderheid in beide Kamers vóór stemmen. En na de verkiezingen moet het wetsvoorstel nog een keer door de Eerste en Tweede Kamer.

4. De Tweede Kamerverkiezingen bij Nieuwsuur

   In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen komt Nieuwsuur (NOS/NTR) in november met speciale uitzendingen. Centraal staan thema-afleveringen rondom de grootste politieke partijen. Daarbij wordt de lijsttrekker geïnterviewd, zal de partij worden ontleed aan de hand van verkiezingsprogramma en stemgedrag en komen kiezers uit eigen kring aan bod over verwachtingen, ambities en kritiek.

   INTERVIEWS LIJSTTREKKERS

   Nieuwsuur zal in campagnetijd verslag doen van de actualiteit, maar wil daarnaast de schijnwerper richten op de inhoudelijke standpunten, achtergronden en stemgedrag van de partijen. Met de thema-uitzendingen en de een-op-een gesprekken wil Nieuwsuur kiezers zo goed mogelijk informeren. Trefwoorden in de journalistieke aanpak van de programma's zijn: informatief, serieus, diepgravend, kritisch, open en onderzoekend.

   Veertien politieke partijen hebben definitief toegezegd om deel te nemen aan de interviews met de lijsttrekkers. De partijen werden uitgenodigd op basis van het gemiddelde van het huidig zetelaantal in de Tweede Kamer en de stand in de Peilingwijzer. Vijf kleinere partijen als onderdeel van de reguliere uitzending, de negen grootste partijen in thema-uitzendingen in de verkiezingsstudio van Nieuwsuur. De uitzendingen zijn te zien tussen 1 november en 17 november aanstaande. Ook de SGP was op grond van de criteria uitgenodigd, maar die partij zag af van deelname.

   Nieuwsuur-anchors Mariëlle Tweebeeke en Jeroen Wollaars zullen de lijsttrekkers ondervragen. Politiek duider Arjan Noorlander analyseert de partijen, onder meer aan de hand van kiezersonderzoek door Ipsos. Uiteraard zal Nieuwsuur in de reguliere uitzendingen ook aandacht besteden aan overige partijen die meedoen aan de verkiezingen.

   BUITEN HET BINNENHOF

   Naast aandacht voor de politieke partijen en hun lijsttrekker op het Binnenhof, is Nieuwsuur ook in het land bij de kiezers. Verslaggever Jan Eikelboom en redacteuren Cecile van de Grift en Naomi Menelik gaan in de reportageserie 'Buiten het Binnenhof', vanaf eind oktober, op zoek naar het antwoord op de vraag hoe het Nederlandse electoraat aankijkt tegen de politiek in het afgelopen jaar en wat de verwachtingen zijn.

   NPO START

   Nieuwsuur maakt daarnaast voor NPO Start en online een reeks inhoudelijke en verdiepende achtergrondproducties over de belangrijkste maatschappelijke thema's bij de verkiezingen.

   SCHEMA THEMA-UITZENDINGEN POLITIEKE PARTIJEN IN NIEUWSUUR (21.30 - 22.15 uur, NPO 2)

   KLEINERE PARTIJEN IN REGULIERE UITZENDINGEN (helft uitzending, 21.30 - 22.10 uur, NPO 2)

5. Scheurtjes in westerse steun voor Oekraïne: 'Dit is waar Poetin op hoopt'

   Om te laten zien dat de Europese Unie pal achter bondgenoot Oekraïne staat, kwamen bijna alle buitenlandministers vandaag samen in Kyiv. Want in de eensgezindheid die de EU sinds het begin van de oorlog toonde, zitten scheurtjes. En dat is slecht nieuws voor Oekraïne.

   "Dit is voor het eerst dat we met 27 landen, in een land dat in oorlog is, met elkaar bijeen zijn", zegt demissionair minister van Buitenlandse Zaken Hanke Bruins Slot vanuit Kyiv tegen Nieuwsuur. "Het is een manier om te laten zien dat we gezamenlijk Oekraïne steunen en dat we dat zullen blijven doen zolang dat nodig is."

   Gezamenlijk dus, maar toch niet helemaal. De buitenlandministers van Polen en Hongarije schitterden door afwezigheid. Hongarije ligt al sinds het begin van de oorlog dwars bij het leveren van financiële en militaire steun aan Oekraïne en Polen maakte een paar weken geleden een draai. De Poolse premier Morawiecki kondigde aan voorlopig geen nieuwe wapentoezeggingen te doen aan Oekraïne.

   "Polen zit volop in de verkiezingscampagne, dus dat verklaart een deel van wat daar gebeurt", zegt Oost-Europadeskundige Bob Deen. "Het belang van Polen om de eigen landbouw te beschermen en Oekraïens graan tegen te houden, weegt zwaarder dan het Oekraïense belang om geld te hebben voor de strijd tegen Rusland."

   De uitkomst van de verkiezingen heeft grote gevolgen voor Oekraïne. De PiS-partij staat bovenaan in de peilingen, maar zal een andere partij nodig hebben om te regeren. "De partij KPN heeft een behoorlijk anti-Oekraïens en anti-Europees sentiment. Als ze met die partij gaan regeren, betekent dat voor Oekraïne niet veel goeds."

   'Geen kogel meer naar Oekraïne'

   Een andere zorg voor Oekraïne is de recente verkiezingswinst in Slowakije van de pro-Russische Robert Fico. Met zijn partij Smer ging hij de verkiezingen in met de slogan "geen kogel meer naar Oekraïne". Een mogelijke regeringspartner van Smer is de Slowaakse Volkspartij. "Die twee partijen samen zullen minder geneigd zijn Oekraïne te steunen", aldus Deen.

   Naast Hongarije zijn er dus twee Europese landen bijgekomen die niet meer onomstotelijk achter Oekraïne staan, of zelfs een pro-Russische houding aannemen. "Dit laat zien hoe fragiel die Europese steun is", schetst Deen. "Er wordt gezegd: we staan volledig achter Oekraïne, totdat het te veel geld kost, totdat de boeren boos worden, totdat we de wapens zelf nodig hebben. Er zijn maar een paar verkiezingen nodig om de Europese eenheid onder druk te zetten."

   Toch is ondanks deze politieke verschuivingen de Europese steun in algemene zin nog groot. Tot 2027 heeft de Europese Unie 50 miljard euro vrijgemaakt. De politieke ontwikkelingen in buurlanden zijn dan ook niet de grootste zorg voor Oekraïne, maar die aan de andere kant van de oceaan, in de Verenigde Staten.

   'Dit is waar Poetin op hoopt'

   Het Amerikaanse Congres stemde tot nu toe in met 113 miljard dollar aan wapens en andere steun sinds Rusland Oekraïne binnenviel. Als het aan president Biden ligt, komt daar nog 24 miljard dollar bij, maar onder druk van het Congres is daar 6 miljard vanaf gehaald. Steeds minder Amerikanen staan achter de miljarden die naar Oekraïne gaan en een groep republikeinse hardliners vindt dat de overheid flink moet bezuinigen, ook op steun voor Oekraïne.

   Deen: "Het merendeel van de Oekraïense inspanningen zijn erop gericht om de VS mee te krijgen. Dat was hun belangrijkste bondgenoot."

   Alle ontwikkelingen bij elkaar opgeteld, zowel in Europa als in de VS, maken Oekraïne nerveus, zegt Deen. "Dit is exact waar Poetin op hoopt. Ze weten dat ze Oekraïne niet helemaal kunnen innemen zolang de westerse steun aanhoudt. Wat ze wel kunnen doen, is aanvallen blijven uitvoeren op de infrastructuur, het stroomnetwerk, de graanexport en hopen dat de westerse steun afneemt. Rusland probeert het te winnen op de lange adem."